Balik-lantaw sa mga Kalamidad sa Nasod

Balik-lantaw sa mga Kalamidad sa Nasod

Ni: Felix B. Daray

Sukad sa kahiayng panahon, giduaw kita sa nagkadaiyang mga natural nga kalamidad o katalagman--- bagyo, baha, landslides,pagbuto sa bulkan, linog ug uban pa. Ang atong nasod gilibotan sa  mga dagat, nag-atubang sa Pasipik Osyan, adunay daghang aktibong bulkan ug mga faultlines nga maoy hinungdan niini. Dili gyod kita makalingkawas, apan andam sa kanunay nga moatubang.

Atong sil-ipon ang mga mahinuklugong panghitabo sa atong kasaysayan.

Niadtong  Pebrero 1616 ang unang natala sa atong kasaysayan ang unang pagbusikad sa Bulkang Mayon nga gisulat usa ka Dutch explorer nga si Joris van Spilbergen; nga nahiabot sa Pilipinas isp usa ka  circumnavigator  trip o paglibot sa kalibotan. Matod pa niya, “usa ka major eruption,” apan walay gikatala niya kon pila  mga nakalas o danyos. Ang sunod nga pagbuto, nahitabo niadtong Pebrero 1, 1814 nga mikalas og 2,200 ka tawo; nalubong sa lava o lapok nga binuga ang lungsod sa Casagwa, mga kabalayan og suba. Mibuto  pag-usab niadtong Hulyo 6, 1881, matod pa sa sinulat ni Samuel Kneeland, usa ka naturalist, professor ug  geologist. Miabot og lima ka bulan ang pagbinuga og laba ug asupre nga midagayday sa palibot nga maoy nagapurma nga maanindot nga ‘ cone shape’ nga mao nay dagway karon. Gisundan sa usab niatong Hunyo 23, 1897 nga mihangtod sa pito ka adlaw nga nag-ulan og kalayo. Nalubong nga buhi ang kapin 400 ka tawo gikan sa mga barangay nga nagpalibot sa bulkan: San Roque, Mesirecordia ug Santo Nino. Mibusikad na pod pag-usab niadtong Septiyembre 23, 1984, apan way nakalas tungod sa dinaliang pag-evacuate sa warning sa PHIVOCS. Ang kinaulahiang pagbuto niadtong Disyembre 14, 2009,mitala og zero casualty tungod ang nasusing pagbantay sa bulkan sa taga PHIVOLCS. Hangtod sa pagsulat niini, 60,000  ka mga tawo  ang atua sa  evacuation centers samtang nagpaabot sa pagbuto sumala sa timailhan nga gipakita sa bulkan.

Pebrero 16, 1871, mibusikad ang  Bulkang Hibok-hibok sa Camiguin. Matod pa sa pagtuon, didto paingopn ang buga sa laba sa baybayon sulod sa upat ka tuig. Walay natala nga casualty. Ang giila nga unang pagbuto nahitabo niadtong 1949 diin milubong og 79 ka tawon nga buhi tungod sa pagbaha sa laba. Ug niadtong Disyembre 4,195, nahitabo ang unang pikakakusog nga pagbuto nga unang nasaksihan sa mga lumulupyo nga mibuga og nagkayo nga laba nga mibaha sa 19 ka kwadrado metros nga kayutaan sa Mambajao ug mikalas og subra sa 3,000 ka tawo. Sa wa pa mobuto ang bulkan, ang populasyon sa lugar mikabat nag 69,000 ka libo, apan sa paghuman og buto 34,000 na lamang ang nagpabilin; nag-alsa balotan tungod sa hilabihang kahadlok ug mibahin sa laing lugar Hangtod karon,way gipakita nga timailhan sa pagbuto sa pagtuon sa mga volcanologist; apan gipamatud-an nga  aktibong bulkan gihapon .

Agosto, 16, 1976, gitay-og ang mga  isla sa  Mindanao, sa Moro Gulf ug Sulu sa 7.6  magnitude nga linog nga  mipaulbo og  mga dagkong balod  o tsunami nga mikalas og 6,000 ka tawo. Kini ang unang nasinati nga tsunami sa Pilipinas. Matod pa sa usa ka survivor, sa wa pa miuyog ang yuta, kalit lang mga midako ang hunasan, ug maayo namong pagpanakop sa isda nga nagkisikisi kay nahubsan sa tubig. Apan sa paglabay sa 20 minutos, midaguok ang dagkongbalod  nga misay-a sa mga baybayon. Matod pa sa ulahing ihap sa  NDRRMC, moabot pag 8,000 ang nangamatay ug ang wa igkita o mising ug 80,000 ang nawad-an sa mga panimalay. Kini ang giila sa pinakabagsik nga kalamidad sa nasod. Mas kusog pa diay ning linoga nga miuyog  sa Bohol ug Kabisay-an niadtong Oktobre 15, 2013 ug mas daghan pa usab ang nangamatay.

Ocktubre 17, 1970,  gihapak ang Mindanao sa kabangis ni Titang nga miigo sa Davao del Sur ug mga kasikbit nga lugar sa Davao Region. Ang kanhi lungsod sa Digos maoy naigo sa pagbaha diin 1,551 ka tawo ang nangamatay gumikan sa kusog nga pag-ulan nga miapaw ang Digos River.

Septiyembre 1, 1984, mihapak ang bagyong Nitang sa Central Visayas. Ang hangin, pabalikbalik ang pag-landfall diin mikalas og 1,422. Ang kadaghanan sa mga biktima didto sa Negros Or. ug Cebu.

Hulyo, 18, 1990, usa ka makusog nga linog nga 6.8 intensity mitayog sa Luzon sa Cordillera Region, Central Luzon ug Metro Manila. Miguho  ang 28 ka mga bilding sama sa tulunghaan, hotel, pabrika ug business establishments. Miabot og 1,621 ang mga nakalas ug wa igkita o mising. Sa Cabanatuan City sa CCP building, 154 ka tawo ang natabunang buhi; na-trap ang 274, diin miabot pag lima ka adlaw hangtod nga na-rescuee ang mga biktima. Sa Dagupan City, 32 ang namatay ug 100,000 ang  nawad-an sa mga panimalay. Matod pa sa PHIVOCS, resulta sa paglihok sa Philippine Fault ug Marikina Fault.

Disyembre 17, 2011, mihapak ang bagyong Sendong sa Mindanao nga mikalas og 1,468 ka tawo sa Iligan City, Cagayan de Oro, Ozamis og mga kasikbit nga lugar tungod sa pagbaha, nga mikanap sa nga subdivisions.

Hunyo 16, 1991, mibusikad ang  Bulkang Pinatubo sa Zambales human sa upat ka siglo nga paghikatulog. Mibuga og  bilyon kubikong laba og pyroclastic debris nga miresulta sa pagbaha sa lahar. Sa kinatibuk-ang ihap, miabot og 847 ang nakalas, 184 ang samaran og napaso, ug 23 ang mising. Ang mga aso nga daw abog nga nanglupad sa kahanginan miabot pa sa Russia ug North America.

Nobiyembre 5, 1991, naigo sa bagyong  Uring ang Eastern Visayas. Uban sa  makusog nga ulan, gi-landslide ang  Saint Bernard sa Ormoc City diin mipatay ug  dili mominos 5,000; kadaghanan nalubong nga buhi. Usa kabarangay nga maoy natamaan halos nawala na sa mapa karon.

Oktobre 15, 2013, eksaktong alas 8:12 sa buntag, gitay-og ang duha ka lalawigan: Cebu ug Bohol sa usa ka linog nga may gikusgon nga magnitude 7.2. Sa katapusang ihap sa NDRRMC,(National Disaster Risk Reduction and Management Council)  niadtong Nobyembre 29, ang mga patay miabot og 228  apil ang  wa igkita ug 976 ang samara. Kaliboan ka mga molupyo ang nawad-an sa ilang pinuy-anan. 41 ka tulay ug 18 ka kalsada ang nangaguba.Nahugno ang mga karaang simbahan nga giilang mga heritage sites.  Ang danyos moabot og P 2,257 bilyones pesos sa mga imprastraktura, ug  mga balay ang nangaguba. Nangliki ang sementadong kalsada nga dili na maagian sa mga sakyanan. Grabeng kahadlok ang gibati sa mga katawhan didto sa Bohol kay miabot pag 3,198 ka aftershocks, 98 niini ang nabatyagan pa nila nga morag silag giduyan sa ilang balay.

Nobyembre 8, 2013, mihapak ang bagyong si Yolanda, ang giila nga kinakusgan nga bagyo sa kalibutan  nga miigo sa Samar, Leyte  Cebu ug mga kasikbit na probinseya sa Kabisay-an. Sa kinatibk-ang ihap sa mga nangamatay sa NDRRMC niadtong Nobyembre 29 mikabat og 5,598 ang namatay, 1,759 ang missing ug 26,136 ang samaron o injured. Kaliboan ang nawad-an og pinuy-anan.  Matod pa ni NDRRMC Director Eduardo del Rosario,” sa akong banabana moabot pag 10 ka libo ang patay kay daghan pang patay sa bukid ang wa maapil og ihap kay wa namo maabot.” Ang danyos   mosaka ngadto sa P27.8 bilyones; P15.5  imprastratura ug P12.3 sa agrikultura. Nag-ilaid pa hangtud karon ang mga biktima sa kalisod sa kakulang sa pagkaon, sakit ug way kapanginabuhian. Bisan sa pagdagsa sa mga hinabang o ayuda gikan sa mga laing nasod, dili gihapoan pag-igo sa panginahanglan.

Daghan pa kaayong mga kalamidad sama sa bagyo, pagbaha ug pagbuto sa bulkan nga wa nato mahisgoti.  Daghan pang  nakalas o mising nga wa  maihap. Matag tuig moagi ang kapin 20 ka bagyo dinhi segun pa sa PAGASA. Dili gyod kita kalikay niiini tungod sa atong kahimtang nga agianan kita sa hangin gikan sa Pasipiko. Daghan usab kitag mga aktibong bulkan.Sa matag karon ug unya ato kining mahiagoman. Walay makaligkawas sa mga katalagman.

Kon basehan nato ang  danyos ug nangamatay, nag-una si Yolanda, ang giila nga pinakakusog ug pinakabagsik nga bagyo sa kasaysayan sa kalibotan. Sukad masukad kadto pang panahona nga gipataas ang signal 4.

Kining mga nanghitabong kalamidad dili kita mobasol nga pagbuot kini sa Kahitas-an o sa kinaiyahan ba kaha. Usa sa gipasanginlan  sa pagbaha ang  epekto sa global warming, apan niadtong nga 1970’s  daghan na man ang mga nasinating pagbaha.

Ug tungod niining dili kalikayang mga kalamidad, ang  atong gobyerno naglusad ug daghang programa sama sa: mga rescue team,Disaster CoordinatingCouncils ug mga Volunteer Team aron  moayuda sa mga biktima.

Diha sa katalagman, atong maamgohan ang mga kaguol, kasakit, pagbakho, kasuko ug kahadlok, apan lumalabay lang kini. Anaa  kanunay ang pagsubang sa adlaw nga  nagdasig sa pagtugkad sa  atong kusog nga mosagubang niini. Kita amdan kanunay nga mobangon. Ug labaw sa tanan,  sa kanunay, mangaliya  kita sa Kahitas-an, nga ilikay  sa mga kadaotan, ug andam kitang moatubang niini.

Picture 1- Bagyong Yolanda,      Picure 2- Linog sa Bohol,   Picture 3- Pagbuto sa Pinatubo

Picture 4-  Pagbuto sa Bulkang Mayon,    Picture 5-Pagbaha sa Ormoc City

Picture 6- Linog sa Moro Gulf