Ang akong Pagsalga-salga sa Panitik sa Sinugbuanong Binisaya

Ang akong Pagsalga-salga sa Panitik sa Sinugbuanong Binisaya

Ni Felix B. Daray   (napatik sa Bisaya Magazine Disyembre 18, 2013)

            Digos City

          

  Niadtong 2008 sa dihang misuway  kog sulat sa unang gumalaysay nga nag-ulohan,” Ang Malambuong Produksiyon sa Mangga sa San Roque Digos City,” dinhi sa Bismag, naglisod gyod kog espel sa mga pulong. Naglibog kos sa “U” ug “O” kon asa ang mouna. Pagkahuman og edit, ako gyong gipadala sa koreyo. Daw gibayaw ang akong kasingkaing dihang nagteks ang akong kababata sa Bohol nga nakabasa sila sa akong gisulat. Apan bisan og giunsa nakog suhid ang Siyudad sa Digos, wa gyod ko kapalit sa maong gula sa Bismag aron unta masusi ang sayop nga espeling sa mga pulong nga may “U “ug “O,” “E”ug “I.” Nagtuo man gani ko nga di makapasar sa editing.

            Niining higayon, tugoti akong nga mosalga-salga  ning panagbangi sa mga  hunahuna sa  banggiitang mga magsusulat  sa dilang Binisaya nga gisugdan ni Gremer Reyes ug Ernesto Lariosa bahin sa tukmang paggamit sa “U” ug  “O.” Nakabasa ko sa epiko nga sinulat sa naulahi dinhi sa Bismag nga giulohan ug “Kalisub.” Gihangak  kog binasa kay way comma, period o tuldok. Estayl  kaha niya kini o identity sa iyang gimugnang dagang sa pinulongang Binisaya?

            Sa dihang nangita kog Bismag diri sa Digos, gikabagat ko si Sandry Nicandro usa ka anawnser sa am radyo sa Davao kanhi ug nagsulatan usab sa Bismag. Gipabasa ko niya sa iyang sinulat nga naulohag “Naguol ko sa Padayong Sayop nga Espeling sa mga Pulong Binisaya”  gula sa Septiyembre 12, 2012. Matud pa niya, “ kanunay nakong mabasahan sa mga lokal nga mantalaan sa Davao del Sur  ug North Cotabato ang mga sayop nga espeling sa mga pulong sama niini: matud, nasud, libut, katapusan, akung, gayud, isa, ug uban pa.”

            Sa maong gula, dihay tubag ni Editor Edgar Godin nga ang mga Batakang  Tamdanan sa Binisaya ilabi na sa Lagda sa Espeling mabasa sa website sa Bisaya:http//bismag.pbworks.com

Nia ang porsiyon  sa akong nabasa sa Lagda sa Espeling:

”Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Lintunganay (Root Words)

Ang mga pulong lintunganay mao kadtong mga pulong nga wala langgikiti.

1. ‘U' ang gamiton sa una ug sulod nga (mga) silaba sa mga pulong lintunganay, samtang ang ‘o’                 anha gamita sa kataposang silaba sa mga pulong lintunganay.

Mga Pananglitan:

Unang Silaba:

bughat, kusi, tulo,,buang, buto, pulo (island) umagad ,ugangan, ug-og, mug-ot, gun-ob, dugho,       bugan, sud-an, pus-an, kulang, ulan, tulon, gubat, bugti, dugnit,gusbat,

 Sulod nga Silaba:

Hapuhap, pangutana, habuhabo, bituon, taudtaod, sagunson,haguka,hinuon, turutot,                 bukubuko, hugunhugon, puhunan, gitulisok

Kataposang Silaba:

Pako, dako, tulo, matod, nasod, lungsod, balod, gakos, sakob, barog, taob, turutot, huyuhoy,   himo, panimalos, hisgot

Ang patingog nga "I"

2. Ang "i" gamiton sa tanang lumad nga pulong gawas sa mga pulong "babaye", "pangadye", "dayeg" ug "sikwate".

Mga Pananglitan:

Bitin, hait, bituon, kanding, sigbin, iti, tagiptip, kuting,tai

Ang "U" ug "O" sa Mga Pulong Linanggikitan (Affixed Words)

3. Magpabilin ang han-ay sa 'u' ug/o 'o' sa pulong lintunganay diha sa mga pulong linanggikitan, o kon ang mga pulong lintunganay gitapoan na sa mga iglalanggikit.

Mga Pananglitan:

 himoON -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘ON’

 himoAN -- gikan sa ‘himo’, gisumpotan sa ‘AN’

  handomANAN -- gikan sa ‘handom’, gisumpotan sa ‘ANAN’

  hALandomON -- gikan sa ‘handom’, gisal-otan sa ‘AL’ ug gisumpotan sa ‘ON’

 sangpotANAN -- gikan sa ‘sangpot’, gisumpotan sa ‘ANAN’

 lungsorANON -- gikan sa ‘lungsod’ (d/r), gisumpotan sa ‘ANON’

  KAbungsorAN -- gikan sa ‘bungsod’ (d/r), gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’

KAlibotAN -- gikan sa ‘libot’, gilanggikitan sa ‘KA’ ug gisumpotan sa ‘AN’

bULuhatON -- gikan sa ‘buhat’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’

sULugoON -- gikan sa ‘sugo’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’

tULunghaAN -- gikan sa ‘tungha’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘AN’

igsoON -- gikan sa ‘igso’, gisumpotan sa ‘ON’

MAtINahorON -- gikan sa ‘tahod’, gilanggikitan sa ‘MA’, gisal-otan sa ‘IN’, ug gisumpotan sa ON’

tULumanON -- gikan sa ‘tuman’, gisal-otan sa ‘UL’ ug gisumpotan sa ‘ON’

(Timan-i: Tungod kay walay tunganggikit (infex) sa Binisaya nga may titik 'O', wala gayoy pulong                 nga may titik 'O' sa tunga o sulod nga silaba gawas sa mga pulong hinulaman gikan sa Iningles o Kinatsila, ubp. Sa mga gamotpulong nga gibalik-balik paglitok nga may titik 'O' sa sulod o tunga nga silaba, kini gi-justify sa haypen pagpasabot nga kana pulong gamot nga gisubli lamang paglitok. Hinungdan usab nga ang pulong 'hunahuna' dili angay haypenan tungod kay dili man       pulong gamot ang 'huna'.

                Nahayagan og maayo ang akong salabutan ug nadasig sa pagsulat niining atong  nag-unang sinemanang magasin sa Binisaya. Kay mao pa lagiy pagtuon-tuon sa sa kompyuter, naglisod ko pagpadala sa email. Matod pa ni Sir Godin sa iyang text, nga gibudlay siyag edit sa akong gi-email kay nagdikit ang mga pulong, way lat-ang matag pulong. Iya kong gitudloan nga  kon magsugod og lain nga parapo; enter unya tuslokon ug kausa  ang tab. Tuod man, nakita ra ang sayop.

            Segun sa lagda sa  espeling sa mga pangalan sa mga tawo, lugar ug brand sa mga bprodukto dili angay usabon. Sa gula sa Disyembre 4, 2013, matod pa ni Ricardo Tubio nga ang iyang apelyido giusab og Tubio gikan sa Tobio kay ang  litrang “U” sunod sa “T”. Alphabetical  arragnment ang gibasehan , niya pa. Apan klarong wa kita nianang  gitawag og ‘alphabetical arrangement.’ Dili pod kabasehan ang paglitok sa mga pulong tungod kay sa laing lugar naa silay kaugalingon tono sa  paglitok sa U ug O. Kadaghanan diri sa Mindanao, ang Binisaya nga Sinugbuanon, pareho ra man ang tono sa U ug O. Bisan gani ang E ug I, pareho ra usab ang tono.

            Sa atong  high tech  nga panahon karon,  ang pag-espel sa mga pulong sa teks bisan giunsa na lang pag-shortcut  basta masabtan lang. Tugotan ta lang diha nga lugar, apan dili sa mga mantalaan ug magasin. Atong sundon ang Ladga sa itaas nga gigamit sa mga magsusulat sa Bismag  aron padayong molambo ug magpabiling lig-on ang  dilang Binisaya. Kining maong sinemanang mantalaan nga Bisaya mao ray establisadong magasin diin atong mabasa ang nagkadaiyang literatura nga Binisaya: balak, gumalaysay, sugilanon, komiks, balita, pulongbay, mga kulom, gitikgitik ug uban pa.

            Ang magasing Bisaya nakig-alayon sa DepEd sa paggamit isip medyum sa pagtudlo ubos sa pag-endorso sa akademiyang Bisaya Foundation pinaagi sa usa ka resolusyon nga ang  spelling system nga gitamdan sa magasing  Bisaya maoy opisyal nga sagupon sa ABF ug sa DepEd-7 diha sa implementasyon sa D.O.74.

            Na hala, suwat no mo; atong sundon ang lagda sa espling sa itaas.