Kasaysayan ng Davao

Ang Kasaysayan ng Davao

Ni Felix B. Daray

            Ang Davao Region, kinikilala ngayon ng pinakamalakas  na pag-unlad sa ekonomiya, negosyo, at politikal sa pulo ng Mindanao. Mula sa isang higanteng Davao, sa kasalukuyan ay naging limang lalawigan at anim sa dakbayan.  Ang Dakbayan ng Davao  ay ang sentrong rehiyon ng Region 11 (Southern Mindanao).

Ang salitang Davao,  nagmula sa katutubong salita na dabao o duhwow na binigkas  ng unang mga ninuno mula sa tribong Tagabawa at Bagobo na naglalarawan sa Davao River.  Kung tanongin kong saan pupunta o saan galling ay agad sisnagot ka ng “davah” at tinuro ang direksiyon sa lugar na ngayon ay Trading. Ang duhwow ay nagpahiwatig ng lugar na nagbarter ang mga ninuno at Insek  sa mga produkto sa bukid kagaya nga mga halamang ugat o rootcrops sa mga tela, hinabing kumot, at mga alahas. Sa ngayon ang tinutukoy ay ang tinawag na Boulevard sa ngayon. Ayon sa iba, ang davah ay ang lugar na ngayon ay ang Bolton Bridge na malapit sa  bukana nga Davao River.

Iba’t-ibang  tribo ang naninirahan  ng Davao  noong  hindi pa nakarating  ang unang Katsila na si Don Jose Uyangoren noong 1848. Sa kalagitnaan ng Cotabato at Bukidnon, makikita ang mga  Bagobo. Sa mga pook na ngayon ay tinatawag  na  Lasang, Tuganay, Bingkungan, Libuganon at Hijo  ay doon  naninirahan  ang mga tribong Muslim o Kalagan. Sa bulubunduking lugar ng Maragusan nakita ang mga Mansaka.  Sa bandang Cateel at Mati, makita naman  ang mga Mandaya at Manobo. Kong patungo ka ng Malita at Sarangani, matatagpuan ang mga  katutubong  Sangil ug B’laan.  Dito  naman   sa Bansalan ang mga Bagobo. At  malapit sa paligid  ng  Bundok Apo, namumuhay  ang mga Bagobo at Ata  patungo  sa kagubatan ng Kapalong.

Nang dumating si Uyanguren  sa pagpalaganap ng Kristiyanismo sa  utos sa hari ng  Espanya; tinawag ang Davao na Nueva Vergara . Siya ang itinurong unang gobernador. Bago na-convert ang mga katutubo ng Kristiyanismo, nakipaglaban siya sa mga matatapang na kasamahan  ni Dato Bago, isang Muslim  at  ang mga tauhan nga magdirigmang si Datu Daupan.

 Taong 1867 nagsimula   ang unang settlement ng  Davao sa pagpatayo nga mga bahay malapit ilog na  ngayon ay  Bolton Bridge , patungong San Pedro Street , at sa ngayon, ang Saint Peters Cathedral na may 526 ka  taong mga Bisaya, Muslim at ilang katutubo.          

Taong 1890,  bumilis  ang pagdami nga mga  taong gustong maninirahan sa Davao  sa mga   lugar na sa ngayon ay barangay Tiggato at Maa. Ang kinikilalang  promenenting residente ay sila si Don Teodoro Palma Gil at Don Francisco Bangoy.

Taon 1903, nakarating sa Davao ang isang  Hapon na si Kichisaburo Ohta, sa pahintulot ng  Amerikanong Civil Governor na si  William  T.Taft . Pinalaganap niya ang agrikultura sa pagtatananim ng abaka, lubi at saging. Nagsimulang dumating ang mga  dayuhan mula sa Visayas at Luzon, tulad nga mga Boholano, Ilokano at Hilonggo na gustong kumita at magtrabaho sa maluluwag na plantasyon nga abaka. Dito nagsimula ang paglakas ng pag-unlad  sa  negosyo at kalakalan sa Davao.  Maraming nahikayat nga magkaroon ng matabang lupa. Ibinarter ng mga ninuno ang bahagi sa kanilang malawak nga lupain ng  tabako tinawag na Tres V, ( anim nga bilog na tinustos sa loob ng isang  pakite na maaring makagawa nga tatlong V), ang  kanilang lupain. Mapakasarap sa kanila ang pagtikim ng tabako na bago  pa sa kanilang paningin.  Ang iba, binarter nila ng dela-delatang sardinas. Sa ganon, nagsimulan ng nakapagmamay-ari  ang mga dayo ng lupa mula sa mga  katutubo.

 Marso 16, 1936 si  Kongresman Romualdo Quimpo nagpasa ng Batas,  Bill No. 609, Commonwealth Act No. 51 na naglikha na maging dakbayan na may populasyon nga 68,000 ka tao. Giinugurahan  na isang  chartered city noong Oktubre 16, 1936. Ang unang mayor na tinuro  o appointed ay si Hon. Santiago Artiaga. Mula noon, ang Siyudad sa Davao ay naging kapital  ng malawak na nag-isang lalawigan ng Davao. Iilang bayan pa lamang ang sinasakop tulad ng: Asuncion, Kapalong, Tagum, Mawab, Compostela Monkayo, Panabo, Santa Cruz,  Bansalan, Digos, Padala,  Malalag, Malita,  Jose Abad Santo, Babak, Kaputian , Samal, Pantukan, Lupon, Mati, Sigaboy, Cateel ug Manay. 

 Hunyo 17, 1967,  sa pamamagitan nga batas ni Kongresman  Lorenzo Sarmiento, RA No. 4867 nahati ng  tatlong lalawigan  ang Davao:  Davao del Norte, Davao del Sur at Davao Oriental.  Ang Davao del Norte nabiyak  muli noong March 7, 1998  sa Bill No. 8470 ng paglikha  ng  Compostela Valley Province o Comval.  At  sa nakalipas na taon Hulyo 23, 2013,  sa pamamagitan ng RA 10360, nahati na naman ang Davao del Sur. Ang bagong lalawigan  ay tinawag na Davao Occidental na  ang sentrong kapital ay ang bayan ng  Malita.  Sa ganon, naging limang lalawigan na ang buong Davao

 Marso 7 1998  sa RA No. 8471, naging  siyudad ang mga isla ng  Babak at Samal, tinawag  na  Island Garden City of Samal.  Sinundan na naman ang pagkasiyudad ang Tagum City noong 1998.  Septiyembre 8, 1999  naging siyudad ang Digos  sa Batas RA 2309 na pinasa ni Kongresman Douglas Cagas. Marso  31, 2001, muling nasiyudad ang Panabo City sa RA 9015. At ang pinakabunsong siyudad, ang Mati City  noong Hulyo 23, 2007.

Makikita sa  mga lambak, kapatagan at bulubunduking  lugar ng Davao Region ang mga malalawak na plantasyon ng saging, mangga, maisan, palayan at  orchids farms. Dito matitikman ang durian, pomelo oranges, mangosteen at ibang  mga prutas. Matitingnan natin  ang ubod ng ganda, ang Bundok Apo, na  laging dinarayo ng mga  turista; kasali  ang mga beach resorts, zipline  ng Kapatagan Digos, monkey eating eagle o agila sa Malagos, Calinan at iba pa. Sa bukid  sa Diwalwal, Comval Province, matatagpuan ang  malawak na mining area ng ginto.

Ang Siyudad  ng Davao, base sa Census and Stalistics Office 2010, umabot na tayo ng 2.22 milyon ka tao. Kinikilala ang siyudad na pinakamalaki  sa buong mundo base sa area na 2,443.61 kilometro kuwadrado; ikatlo sa Pilipinas at nangunguna sa buong Mindanao. Base sa estimate, umabot na tayo ngayon ng 5 milyon  ang  buong Region 11.

Ang mga natural born sa Davao  mula sa halo-halong rasa tulad ng  katutubo, Bisaya , Tagalog, o foreigner, tinawag ngayon na  ‘Davawenyo,’ hindi nagpapahiwatig na ang tinutukoy ay ang mga tao lamang ng  siyudad ng Davao, kong  hindi ang buong Davao Region. Sento porsento sa  Davawenyo, ay karaniwang makapagsalita  at makaintindi ng wikang Bisayan-Cebuano  bilang pang-araw-araw na komunikasyon; itinuring na dominant language ng Davao. Malakas  at mabisa pa rin ang pagkakaintindi ng wikang Filipino , bilang pambansang wika.

Wow! Kayraming tao na sa   Davao;  mula sa isang  malaking lalawigan,  ilang beses na nahahati tanda ng  pag-unlad sa ekonomiya at  paglaki  ng populasyon. Sa kasalukuyan, ang Davao Region o Southern  Mindanao ang nabubuo nga aning na dakbayan at limang lalawigan.

Pulongbay, Atong kutawon ang utok aron makita ang pulong

PULONGBAY

Ni: Felix B. Daray

Digos City

	1	2	3	4		5	6	7
8		9			10					11
12	13		14						15
16		17		18				19
20			21				22
	23					24
25					26		27			28
29				30		31		32
33			34				35		36
		37						38
	39					40

PABABAG:

1.  Regalo            

5. Tihik, gahi mohatag

9. Gamit sa pagluto

12. Old Testament

14. Wala nay ginikanan

15. Iglalanggitik nga unanggitik o prefix

16. Dinhi, diri

18. Itom nga duga sa nukos

19. Pagdagpi sa palad  (kon doblehon)

20. Lungsod sa Bohol

22. Hikot o higot

23. Pamugha sa kahoy

24. Supak sa balaod, nakalapas

25. Kami ang tag-iya

27.Tawag  o angga sa usa ka babaye

29. Parte sa tiil

30. libo

32. Pagtahod sa dato nga tawo

33. Tinagalog sa is 

34. Ipasala

36. Agda sa paglakaw (minubo)

37. Mouswag, modaghan

39. Drowing sa mga lokasyon sa lugar

40. Angga ni Francisca

PAUBOS

2. Anti Meridian o  buntag

3. Titulo o pagtahod  sa santos

4. Diha, didto

5. Brand sa aciete

6. Personal pronoun  nga  Binisaya

7. Nota sa musika

8. Pakigpulong sa presidente sa estado

10. Pangalan sa usa ka senador

11.Kapayas nga dili mobunga

13. Gisalikway, gibiaybiay

15. Kasuko 

17. Ipaadto

19. Tiilan sa mga tudlo, mokumkom

21. Diin

22. Gisulatan sa presyo sa baligya

25. Busa

26. Linya sa mga tawo

28. Hanas, kabisado

30. Uga, way tubig

31. Lasa

34. Standard Operating Procedure

35. _ _ _  CBN

37. Master of Arts

38. Usa ka matang sa peste (kon  doblehon

Ang   Kasugiran  Bahin  sa  Ubi

Ni: Felix B. Daray

            Gibantog ang mga Bol-anon nga maajong mananom ug ubi; usa ka lagutnon nga gitanon sa panuig matag Hunyo og mapanglin  o maharbes sa buwan sa Desyembre. Lahi kini sa ubang lagutnon kay imong matago o i-storage sa  lawak tipiganan hangtud sa  sunod tingtamon nga dili maunsa.Kon wa kay bugas kay wa makalubok sa humay, kay wa pay galingan niadtong panahona, makadali kag panit og imong lung-agon. Labihang nindota tan-awon nga mangliki kon maluto na og pughad kaajo. Mahimo nga utanom kauban sa gulayng dahon. Gihimo na karon nga jam, cake ug numro unong sambog  sa  ice cream ang kinampay o purple variety.

Sukad pa sa kanhiayng panahon, ang ubi giila nga sagradong pagkaon sa mga Bol-anon. Ngano? kay kon mahu’g o mapusdak sa imong pagda, imo dajong hawokan. Dili kini jagajaga o kinumidja, apan kini tinuod.Dili ko makalimot sa akong apohan, si Tatay Pido nga sa nag-undan na kog buot, nakita jod nako nga ijang gihalokan ang ubi nga nasamad sa ijang pagpanglin o nahug sa juta.

Matod pa sa mga sugilanon sa  katigulangan, diha kunoy usa ka huwaw (hataas nga init), nga miabot og napulo  ka buwan nga mihupga sa pulo sa Bohol.  Miabot na lang sa buwan sa Hunyo wa, pay uwan. Way tubig ang mga kabaskan, naglikig maajo ang mga daruhan. Kon dunay may uwan, taligsik ra og dili makapamugas sa mais. Dihay higayon nga miuwan og kausa nianang pagka Hulyo, apan wa sundi mao nga nangamatay ang mga tagod nga humay (gipaturok nga pasi aron itanom sa basakan.) Ang nakapugas sa mais, wa nakagitib tungod sa kainit. Nangamatay ang mga saging, kamote ug ubang lagutnon.Tungod sa kalisod ug kanihit sa pagkaon napugos ang uban sa paglubok na lang sa ilang nahibiling pasi nga humay nga semilya unta kadto; hasta pod ang mais nahurok og galing sa galingang bato. Ug ang ubi na lang ang nahilin sa makaon sa mga tawo. Ang uban mapilit na lang ug lunaw sa ubi aron ikahulip sa humay ug mais nga nahurot na. Ang ubi gyod ang nakasulbad sa ilang kagutom  kay kadaghanan aduna  ginatago ilawom sa silong  sa bay.

Buwan na sa Setyembre, mibundak ang kusog nga uwan. Nagdagayday na ang mga tubig sa balikid. Kay lagi andam na  mga hutok, (tamnanan sa ubi nga gipahumok ang juta sa bakilid pinaagi sa pagguwad sa kabra) gihungit na ang mga guha, (inad-ad nga ubi, dos por tres ka pulgada ang kadako).

Ang ubi  ang unang natanom sa mga tawo, kay lagi nahurot man ang mga mais og humay. Labihang gutoma ang isla sa Bohol. Sa mga baybayong dapit, gilanlan na lang nilag  kaon ang isda og mga kinhason. Ang kabaw, baka, og kanding gitiwasan na lang kay labihang niwanga na kay wa nay nasabsab.

Buwan na sa  Febrero, sa pagka sunod tuig, nangadagdag nag sugod ang mga dahon sa ubi, maoy timailhan nga nagsugod nag kaguwang mga unod. Gisugdan nila og panglin bisan kulang pa sa edad aron lang makahupay sa  ilang kagutom. Sa ilang kalipay, gihalokan nila ang mga ubi sa ilang pagpanglin o harbes timailhan sa ilang gugma og kahinagop nga maoy unang nakasalbar sa ilang kagutom. Kon masamad sa ilang pagkawot ug mapusdak sa ilang pagda, ilang halokan.

Matod pa sa akong Lolo, aron matago ang ubi sa dugay nga panahon, kinahanglan hinajan pagkawot aron di masamad og mabun-og kay maoy hinungdan sa inanayng pagkalata.

Bisan gilumotan na sa kadugay  sa panahon, wa kalimti sa mga Bol-anon kadtong hataas nga huwaw. Sa buwan sa Desyembre nga maoy tingpanglin sa ubi, ginasaulog nila ang Ubi Festival sa bisan asang lungsod sa  Bohol. Kini ang paghandom sa kasagrado sa ubi, ug ikaduha pagdasig  sa mga mag-uuma nga mananom ug ubi.

Dili ko malimot diha sa among barangay Canangcaan, sa lungsod sa Corella, Bohol  nga kaniadtong panahon sa akong kabatan-on, ang matag pamilya na ngoy ubihan. Nakasuway jod kog guwad sa bakilid unja paglabay sa duha ka semana, imong balikan ang imong giguwad,kuhaon kadtong mga putow-putow nga gamot sa kahoy og mahimong hutok diin adto ihungit ang guha sa ubi.  Sa kilid sa hutok, ipatindog ang nga  sangkuway o trellis aron didto mokatay ang ubi. Gitanom namo ang ubi nga gitawag nila og liko, tam-isan, binanag, kabawoy og kadtong kimanpay o purple yam.

Niining haytek nga panahon karon,  migamay na lang ang  produksiyon sa ubi tungod kay ang mga batan-on karon, dili na kaajo hilig sa panguma; kay kadaghanan mga propesyonal na. Apan bisan pa niini, dili mawa ang ubi mintras naa pa ang mga bakilid  sa Bohol kay moangay  motubo bisan gani sa mga batobatoon nga juta.

Kining paghawok sa ubi kabahin sa atong kultura sama sa pag-amen sa atong mga paryente nga edaran kanato, isip pagtahod o pagyukbo kanila,. Sa pagpanglabay sa  hataas nga katuigan, inanayng usab nga nagkawa.