Balik-lantaw sa mga Kalamidad sa Nasod
Ni: Felix B. Daray
Sukad sa kahiayng panahon, giduaw
kita sa nagkadaiyang mga natural nga kalamidad o katalagman--- bagyo, baha, landslides,pagbuto
sa bulkan, linog ug uban pa. Ang atong nasod gilibotan sa mga dagat, nag-atubang sa Pasipik Osyan,
adunay daghang aktibong bulkan ug mga faultlines nga maoy hinungdan
niini. Dili gyod kita makalingkawas, apan andam sa kanunay nga moatubang.
Atong sil-ipon ang mga mahinuklugong
panghitabo sa atong kasaysayan.
Niadtong Pebrero 1616 ang unang
natala sa atong kasaysayan ang unang pagbusikad sa Bulkang Mayon nga gisulat
usa ka Dutch explorer nga si Joris van Spilbergen; nga nahiabot sa
Pilipinas isp usa ka circumnavigator trip o paglibot sa kalibotan. Matod pa
niya, “usa ka major eruption,” apan walay gikatala niya kon pila mga nakalas o danyos. Ang sunod nga pagbuto, nahitabo
niadtong Pebrero 1, 1814 nga mikalas og 2,200 ka tawo; nalubong sa lava
o lapok nga binuga ang lungsod sa Casagwa, mga kabalayan og suba. Mibuto pag-usab niadtong Hulyo 6, 1881, matod pa sa
sinulat ni Samuel Kneeland, usa ka naturalist, professor ug geologist. Miabot og lima ka bulan ang
pagbinuga og laba ug asupre nga midagayday sa palibot nga maoy nagapurma nga
maanindot nga ‘ cone shape’ nga mao nay dagway karon. Gisundan sa usab
niatong Hunyo 23, 1897 nga mihangtod sa pito ka adlaw nga nag-ulan og kalayo.
Nalubong nga buhi ang kapin 400 ka tawo gikan sa mga barangay nga nagpalibot sa
bulkan: San Roque, Mesirecordia ug Santo Nino. Mibusikad na pod pag-usab
niadtong Septiyembre 23, 1984, apan way nakalas tungod sa dinaliang pag-evacuate
sa warning sa PHIVOCS. Ang kinaulahiang pagbuto niadtong Disyembre 14,
2009,mitala og zero casualty tungod ang nasusing pagbantay sa bulkan sa
taga PHIVOLCS. Hangtod sa pagsulat niini, 60,000 ka mga tawo
ang atua sa evacuation centers
samtang nagpaabot sa pagbuto sumala sa timailhan nga gipakita sa bulkan.
Pebrero 16, 1871, mibusikad ang
Bulkang Hibok-hibok sa Camiguin. Matod pa sa pagtuon, didto paingopn ang
buga sa laba sa baybayon sulod sa upat ka tuig. Walay natala nga casualty.
Ang giila nga unang pagbuto nahitabo niadtong 1949 diin milubong og 79 ka tawon
nga buhi tungod sa pagbaha sa laba. Ug niadtong Disyembre 4,195, nahitabo ang
unang pikakakusog nga pagbuto nga unang nasaksihan sa mga lumulupyo nga mibuga
og nagkayo nga laba nga mibaha sa 19 ka kwadrado metros nga kayutaan sa
Mambajao ug mikalas og subra sa 3,000 ka tawo. Sa wa pa mobuto ang bulkan, ang
populasyon sa lugar mikabat nag 69,000 ka libo, apan sa paghuman og buto 34,000
na lamang ang nagpabilin; nag-alsa balotan tungod sa hilabihang kahadlok ug
mibahin sa laing lugar Hangtod karon,way gipakita nga timailhan sa pagbuto sa
pagtuon sa mga volcanologist; apan gipamatud-an nga aktibong bulkan gihapon .
Agosto, 16, 1976, gitay-og ang
mga isla sa Mindanao, sa Moro Gulf
ug Sulu sa 7.6 magnitude nga
linog nga mipaulbo og mga dagkong balod o tsunami nga mikalas og 6,000 ka
tawo. Kini ang unang nasinati nga tsunami sa Pilipinas. Matod pa sa usa
ka survivor, sa wa pa miuyog ang yuta, kalit lang mga midako ang
hunasan, ug maayo namong pagpanakop sa isda nga nagkisikisi kay nahubsan sa
tubig. Apan sa paglabay sa 20 minutos, midaguok ang dagkongbalod nga misay-a sa mga baybayon. Matod pa sa ulahing
ihap sa NDRRMC, moabot pag 8,000 ang
nangamatay ug ang wa igkita o mising ug 80,000 ang nawad-an sa mga panimalay.
Kini ang giila sa pinakabagsik nga kalamidad sa nasod. Mas kusog pa diay ning
linoga nga miuyog sa Bohol ug Kabisay-an
niadtong Oktobre 15, 2013 ug mas daghan pa usab ang nangamatay.
Ocktubre 17, 1970, gihapak ang Mindanao sa kabangis ni Titang
nga miigo sa Davao del Sur ug mga kasikbit nga lugar sa Davao Region. Ang kanhi
lungsod sa Digos maoy naigo sa pagbaha diin 1,551 ka tawo ang nangamatay
gumikan sa kusog nga pag-ulan nga miapaw ang Digos River.
Septiyembre 1, 1984, mihapak ang
bagyong Nitang sa Central Visayas. Ang hangin, pabalikbalik ang pag-landfall
diin mikalas og 1,422. Ang kadaghanan sa mga biktima didto sa Negros Or. ug
Cebu.
Hulyo, 18, 1990, usa ka makusog nga
linog nga 6.8 intensity mitayog sa Luzon sa Cordillera Region, Central
Luzon ug Metro Manila. Miguho ang 28 ka
mga bilding sama sa tulunghaan, hotel, pabrika ug business establishments.
Miabot og 1,621 ang mga nakalas ug wa igkita o mising. Sa Cabanatuan City sa
CCP building, 154 ka tawo ang natabunang buhi; na-trap ang 274, diin
miabot pag lima ka adlaw hangtod nga na-rescuee ang mga biktima. Sa
Dagupan City, 32 ang namatay ug 100,000 ang
nawad-an sa mga panimalay. Matod pa sa PHIVOCS, resulta sa paglihok sa Philippine
Fault ug Marikina Fault.
Disyembre 17, 2011, mihapak ang
bagyong Sendong sa Mindanao nga mikalas og 1,468 ka tawo sa Iligan City,
Cagayan de Oro, Ozamis og mga kasikbit nga lugar tungod sa pagbaha, nga mikanap
sa nga subdivisions.
Hunyo 16, 1991, mibusikad ang Bulkang Pinatubo sa Zambales human sa upat ka
siglo nga paghikatulog. Mibuga og bilyon
kubikong laba og pyroclastic debris nga miresulta sa pagbaha sa lahar.
Sa kinatibuk-ang ihap, miabot og 847 ang nakalas, 184 ang samaran og napaso, ug
23 ang mising. Ang mga aso nga daw abog nga nanglupad sa kahanginan miabot pa
sa Russia ug North America.
Nobiyembre 5, 1991, naigo sa
bagyong Uring ang Eastern Visayas. Uban
sa makusog nga ulan, gi-landslide
ang Saint Bernard sa Ormoc City diin
mipatay ug dili mominos 5,000;
kadaghanan nalubong nga buhi. Usa kabarangay nga maoy natamaan halos nawala na
sa mapa karon.
Oktobre 15, 2013, eksaktong alas 8:12 sa buntag, gitay-og ang
duha ka lalawigan: Cebu ug Bohol sa usa ka linog nga may gikusgon nga magnitude
7.2. Sa katapusang ihap sa NDRRMC,(National Disaster Risk Reduction and
Management Council) niadtong Nobyembre
29, ang mga patay miabot og 228 apil ang
wa igkita ug 976 ang samara. Kaliboan ka
mga molupyo ang nawad-an sa ilang pinuy-anan. 41 ka tulay ug 18 ka kalsada ang
nangaguba.Nahugno ang mga karaang simbahan nga giilang mga heritage sites. Ang danyos
moabot og P 2,257 bilyones pesos sa mga imprastraktura, ug mga balay ang nangaguba. Nangliki ang sementadong
kalsada nga dili na maagian sa mga sakyanan. Grabeng kahadlok ang gibati sa mga
katawhan didto sa Bohol kay miabot pag 3,198 ka aftershocks, 98 niini ang nabatyagan pa nila nga morag silag
giduyan sa ilang balay.
Nobyembre 8, 2013, mihapak ang bagyong si Yolanda, ang giila
nga kinakusgan nga bagyo sa kalibutan
nga miigo sa Samar, Leyte Cebu ug
mga kasikbit na probinseya sa Kabisay-an. Sa kinatibk-ang ihap sa mga
nangamatay sa NDRRMC niadtong Nobyembre 29 mikabat og 5,598 ang namatay, 1,759
ang missing ug 26,136 ang samaron o injured. Kaliboan ang nawad-an og
pinuy-anan. Matod pa ni NDRRMC Director
Eduardo del Rosario,” sa akong banabana moabot pag 10 ka libo ang patay kay
daghan pang patay sa bukid ang wa maapil og ihap kay wa namo maabot.” Ang
danyos mosaka ngadto sa P27.8 bilyones;
P15.5 imprastratura ug P12.3 sa
agrikultura. Nag-ilaid pa hangtud karon ang mga biktima sa kalisod sa kakulang
sa pagkaon, sakit ug way kapanginabuhian. Bisan sa pagdagsa sa mga hinabang o
ayuda gikan sa mga laing nasod, dili gihapoan pag-igo sa panginahanglan.
Daghan pa kaayong mga kalamidad sama sa bagyo, pagbaha ug pagbuto
sa bulkan nga wa nato mahisgoti. Daghan
pang nakalas o mising nga wa maihap. Matag tuig moagi ang kapin 20 ka
bagyo dinhi segun pa sa PAGASA. Dili gyod kita kalikay niiini tungod sa atong
kahimtang nga agianan kita sa hangin gikan sa Pasipiko. Daghan usab kitag mga
aktibong bulkan.Sa matag karon ug unya ato kining mahiagoman. Walay
makaligkawas sa mga katalagman.
Kon basehan nato ang
danyos ug nangamatay, nag-una si Yolanda, ang giila nga pinakakusog ug
pinakabagsik nga bagyo sa kasaysayan sa kalibotan. Sukad masukad kadto pang
panahona nga gipataas ang signal 4.
Kining mga nanghitabong kalamidad dili kita mobasol nga
pagbuot kini sa Kahitas-an o sa kinaiyahan ba kaha. Usa sa gipasanginlan sa pagbaha ang epekto sa global warming, apan
niadtong nga 1970’s daghan na man ang
mga nasinating pagbaha.
Ug tungod niining dili kalikayang mga kalamidad, ang atong gobyerno naglusad ug daghang programa
sama sa: mga rescue team,Disaster CoordinatingCouncils ug mga Volunteer
Team aron moayuda sa mga biktima.
Diha sa katalagman, atong maamgohan ang mga kaguol, kasakit,
pagbakho, kasuko ug kahadlok, apan lumalabay lang kini. Anaa kanunay ang pagsubang sa adlaw nga nagdasig sa pagtugkad sa atong kusog nga mosagubang niini. Kita amdan
kanunay nga mobangon. Ug labaw sa tanan,
sa kanunay, mangaliya kita sa Kahitas-an,
nga ilikay sa mga kadaotan, ug andam
kitang moatubang niini.
Picture 1- Bagyong Yolanda, Picure 2- Linog sa Bohol, Picture 3- Pagbuto sa Pinatubo
Picture 4- Pagbuto sa
Bulkang Mayon, Picture 5-Pagbaha sa
Ormoc City
Picture 6- Linog sa Moro Gulf
