Ang   Kasugiran  Bahin  sa  Ubi

Ni: Felix B. Daray

            Gibantog ang mga Bol-anon nga maajong mananom ug ubi; usa ka lagutnon nga gitanon sa panuig matag Hunyo og mapanglin  o maharbes sa buwan sa Desyembre. Lahi kini sa ubang lagutnon kay imong matago o i-storage sa  lawak tipiganan hangtud sa  sunod tingtamon nga dili maunsa.Kon wa kay bugas kay wa makalubok sa humay, kay wa pay galingan niadtong panahona, makadali kag panit og imong lung-agon. Labihang nindota tan-awon nga mangliki kon maluto na og pughad kaajo. Mahimo nga utanom kauban sa gulayng dahon. Gihimo na karon nga jam, cake ug numro unong sambog  sa  ice cream ang kinampay o purple variety.

Sukad pa sa kanhiayng panahon, ang ubi giila nga sagradong pagkaon sa mga Bol-anon. Ngano? kay kon mahu’g o mapusdak sa imong pagda, imo dajong hawokan. Dili kini jagajaga o kinumidja, apan kini tinuod.Dili ko makalimot sa akong apohan, si Tatay Pido nga sa nag-undan na kog buot, nakita jod nako nga ijang gihalokan ang ubi nga nasamad sa ijang pagpanglin o nahug sa juta.

Matod pa sa mga sugilanon sa  katigulangan, diha kunoy usa ka huwaw (hataas nga init), nga miabot og napulo  ka buwan nga mihupga sa pulo sa Bohol.  Miabot na lang sa buwan sa Hunyo wa, pay uwan. Way tubig ang mga kabaskan, naglikig maajo ang mga daruhan. Kon dunay may uwan, taligsik ra og dili makapamugas sa mais. Dihay higayon nga miuwan og kausa nianang pagka Hulyo, apan wa sundi mao nga nangamatay ang mga tagod nga humay (gipaturok nga pasi aron itanom sa basakan.) Ang nakapugas sa mais, wa nakagitib tungod sa kainit. Nangamatay ang mga saging, kamote ug ubang lagutnon.Tungod sa kalisod ug kanihit sa pagkaon napugos ang uban sa paglubok na lang sa ilang nahibiling pasi nga humay nga semilya unta kadto; hasta pod ang mais nahurok og galing sa galingang bato. Ug ang ubi na lang ang nahilin sa makaon sa mga tawo. Ang uban mapilit na lang ug lunaw sa ubi aron ikahulip sa humay ug mais nga nahurot na. Ang ubi gyod ang nakasulbad sa ilang kagutom  kay kadaghanan aduna  ginatago ilawom sa silong  sa bay.

Buwan na sa Setyembre, mibundak ang kusog nga uwan. Nagdagayday na ang mga tubig sa balikid. Kay lagi andam na  mga hutok, (tamnanan sa ubi nga gipahumok ang juta sa bakilid pinaagi sa pagguwad sa kabra) gihungit na ang mga guha, (inad-ad nga ubi, dos por tres ka pulgada ang kadako).

Ang ubi  ang unang natanom sa mga tawo, kay lagi nahurot man ang mga mais og humay. Labihang gutoma ang isla sa Bohol. Sa mga baybayong dapit, gilanlan na lang nilag  kaon ang isda og mga kinhason. Ang kabaw, baka, og kanding gitiwasan na lang kay labihang niwanga na kay wa nay nasabsab.

Buwan na sa  Febrero, sa pagka sunod tuig, nangadagdag nag sugod ang mga dahon sa ubi, maoy timailhan nga nagsugod nag kaguwang mga unod. Gisugdan nila og panglin bisan kulang pa sa edad aron lang makahupay sa  ilang kagutom. Sa ilang kalipay, gihalokan nila ang mga ubi sa ilang pagpanglin o harbes timailhan sa ilang gugma og kahinagop nga maoy unang nakasalbar sa ilang kagutom. Kon masamad sa ilang pagkawot ug mapusdak sa ilang pagda, ilang halokan.

Matod pa sa akong Lolo, aron matago ang ubi sa dugay nga panahon, kinahanglan hinajan pagkawot aron di masamad og mabun-og kay maoy hinungdan sa inanayng pagkalata.

Bisan gilumotan na sa kadugay  sa panahon, wa kalimti sa mga Bol-anon kadtong hataas nga huwaw. Sa buwan sa Desyembre nga maoy tingpanglin sa ubi, ginasaulog nila ang Ubi Festival sa bisan asang lungsod sa  Bohol. Kini ang paghandom sa kasagrado sa ubi, ug ikaduha pagdasig  sa mga mag-uuma nga mananom ug ubi.

Dili ko malimot diha sa among barangay Canangcaan, sa lungsod sa Corella, Bohol  nga kaniadtong panahon sa akong kabatan-on, ang matag pamilya na ngoy ubihan. Nakasuway jod kog guwad sa bakilid unja paglabay sa duha ka semana, imong balikan ang imong giguwad,kuhaon kadtong mga putow-putow nga gamot sa kahoy og mahimong hutok diin adto ihungit ang guha sa ubi.  Sa kilid sa hutok, ipatindog ang nga  sangkuway o trellis aron didto mokatay ang ubi. Gitanom namo ang ubi nga gitawag nila og liko, tam-isan, binanag, kabawoy og kadtong kimanpay o purple yam.

Niining haytek nga panahon karon,  migamay na lang ang  produksiyon sa ubi tungod kay ang mga batan-on karon, dili na kaajo hilig sa panguma; kay kadaghanan mga propesyonal na. Apan bisan pa niini, dili mawa ang ubi mintras naa pa ang mga bakilid  sa Bohol kay moangay  motubo bisan gani sa mga batobatoon nga juta.

Kining paghawok sa ubi kabahin sa atong kultura sama sa pag-amen sa atong mga paryente nga edaran kanato, isip pagtahod o pagyukbo kanila,. Sa pagpanglabay sa  hataas nga katuigan, inanayng usab nga nagkawa.